کرمان به عنوان دومین استان پهناور ایران از چنان تنوع فرهنگی و اجتماعی برخوردار است که محققان را به شگفتی وامی دارد. در این میان موسیقی نیز به عنوان جزئی اساسی و جدائی ناپذیر از زندگی مردم این استان، از تنوع و گوناگونی غریبی برخوردار است.
: موسیقی در استان کرمان به چند گروه عمده تقسیم می شود
موسیقی بومی و عشایری
موسیقی قلندری و خانقاهی
موسیقی مذهبی
موسیقی ساربانی
ترانه های رایج در شهر کرمان
موسیقی قالیبافخانه
لالائی
) ترانه های کودکان، که از این میان به معرفی چند نوع از انواع این موسیقی ها در استان کرمان می پردازیم
همانطور که می دانید بعد از استان فارس، کرمان دومین استان عشایری کشور است. عشایر استان هر کدام به نوعی دارای ملودی هاي منحصر به فرد خود هستند که بیشتر این تنوع موسیقیانی را در مناطق عشایری جیرفت، کهنوج، بم، سیرجان، زرند، بافت، شهربابک و بردسیر می توان مشاهده کرد. موسیقی این نواحی چه از لحاظ ریتم و چه ملودی بسیار غنی و پرمحتواست. رابطهٔ نزدیک و تنگاتنگ موسیقی بومی و موسیقی عشایری استان کرمان، تفکیک کردن این دو موسیقی را بسیار دشوار کرده است و به کمتر تفاوت هایی بین این دو نوع موسیقی برمی خوریم. یکی از بزرگ ترین ایل های عشایری استان، ایل سلیمانی است که از منطقهٔ رابفر تا بعد از کهنوج یعنی خط سیری با بیش از ۳۰۰ کیلومتر پراکنده اند. در اصطلاح عشایر کرمان و موسیقیدانان بومی این خطه به اسامی الحان و آهنگ های مرسوم، مقام گوینده که در این مقام ها سیستم تفنالی – صدای شروع و خاتمه – سیستم متریک و ریتمیک آزاد مشخص تغییرات تمپو در طول قطعه و بداهه نوازی و بدیهه سرایی از خصوصیات اصلی این نوع موسیقی است. مقام های مهمی که در این نوع موسیقی به کار گرفته می شوند عبارتند از:
آوادون با متر آزاد و مشخص که در عروسی ها و جشن های روستایی توسط زنان اجرا می شود و اکثراً به همراهی نی محلی و گاهی به همراهی دفرک اجرا می شود. کفردی خوانی یا کفرتی خوانی، که معمولاً توسط مردان و با همراهی نی اجرا می شود و نمونهٔ بارز آن اسبف کفرَنگ است.
محمدرضا درویشی، دکتر روح الامینی و منوچی آتشی روستاهای کرمان را از خاستگاههای اصلی و ناشناخته شروه خوانی مناطق جنوب و به خصوص بوشهر می دانند. به گفته اینان شواهد زنده ای در دست است که شروه ابتدا در کرمان و مناطق دیگری که پارسیان اصیلی می زیسته اند رواج داشته و دارد. به این سروده ها و آوازها در گویش محلی و بومی کرمان «غریبی» یا «غربتی» گفته می شود. در کهنوج هم آوازهایی متداول است که آوازی معروف به بیابانی در این میان از ویژگی های خاصی برخوردار است. از سازهای نواحی استان کرمان می توان به سفرنا، دهل، جوره، دایره، دَپ، دفرَک، دمام، نقاره، قاشفک، جوغ، نی محلی، نی مشکی، چنگ (قیچک محلی کرمان)، رباب، بنجو، تمپو، تمبک کولیان و... نام برد، که در این میان، جوغ، درک و نوعی دایره به نام دَپ از سازهای منحصر به فرد ایران است که فقط در استان کرمان استفاده می شوند. جوغ نوعی ظرف سنگی سیاه رنگ است که دهانه آن را با پوست بَرّه یا بفز می پوشانند و آن را روی شتر می بندند و در مواقعی که کاروان ها با طوفان شن روبرو می شوند و صدای زنگ شتران دیگر شنیده نمی شود از این ساز به عنوان ساز راهنما برای هدایت کاروان استفاده می شود. این ساز توسط رهبر کاروان و روی شتر راه بَلَد که اصطلاحاً آن شتر سرآهنگ می گویند، نواخته می شود. به گفته محمدرضا درویشی این تنها ساز کوبه ای سنگی در ایران است که دارای پوست می باشد.
دفرَک نیز سازی است که دارای دو دهانه پوستی می باشد و با تسمه چرمی به گردن آویخته می شود. پوستی که بالاست دارای صدائی زیر و پوست پایین دارای صدائی بم است و به دو صورت انگشتی که در اسصطلاح محلی تفلفنگی گفته می شود و حالت دوم با تمام دست نواخته می شود.
از این ساز در جشن های عروسی و در اخل سیاه چادرها و به همراهی ترانه های شاد محلی و گاهی با نی محلی استفاده می شود. تکنیک نوازندگی دفرَک بسیار جالب و دیدنی است.
دَپ نیز نوع خاص و کوچکتری از دَف است، که عده ای از زرتشتیان کرمان به نوازندگی آن اشتغال دارند. اشعاری که همراه دَپ خوانده می شود بیشتر به زبان فارسی دَری است. علاوه بر زرتشتیان، دراویش نعمت اللهی کرمان نیز از دَپ استفاده می کنند. البته زرتشتیان با انگشت دَپ می زنند. اما دراویش با یک دست دَپ را گرفته و با دست دیگر به صورت آزاد و در تمام نواحی آن به پوست ضربه می زنند و صداهای متفاوتی ایجاد می کنند، حتی از کمانه چوبی آن هم برای تولید صدا استفاده می شود. کیوان پهلوان از محققان موسیقی نواحی ایران تکنیک نوازندگی این ساز را کامل ترین و پیچیده ترین نوع در میان سایر سازهای هم خانواده آن می داند. در مورد موسیقی خانقاهی و قلندری استان هم باید گفت که این استان به دلیل پیشینه غنی عرفانی خود و وجود عرفای بزرگی از جمله شاه نعمت الدولی، عماد فقیه، مظفرعلیشاه کرمانی، رونقعلیشاه، حیاتی، صدقی کرمانی، شاه شجاع کرمانی، مشتاقعلیشاه، اوحدالدین کرمانی و ... و سایر عرفاء همواره میعادگاه صوفیان و قلندران ایران و سایر کشورها به خصوص هندوستان بوده است. به همین دلیل نوعی موسیقی صوفیانه در این خطه به وجود آمده است که هنوز هم در خانقاه های این منطقه اجرا می شود. مراسم سماعی که هر سال و به مناسبت میلاد حضرت علی (ع) در آستانه شاه نعمت الله ولی در ماهان و در فوادیه کرمان و توسط دراویش نعمت اللهی کرمان برگزار می شود، مشتاقان زیادی را از سراسر ایران و حتی خارج از کشور به این دیار می کشاند.
سازهای مورد استفاده در این مراسم دَپ، هوار، سه تاروئی است. در مراسم درگذشت بزرگان و مشایخ نعمت اللهی کرمان نیز از همین سازها استفاده می شود. البته با ملودی هایی شاد و عارفانه به جای موسیقی سوگ و عزا. زیرا آنها معتقدند وصال به حق را شادمانه باید جشن گرفت. اضافه کردن سیم سوم سه تار و به روایتی تبدیل دو تار و سه تار توسط مشتاقعلیشاه در کرمان، به عظمت بفعد موسقیائی این خطه کمک کرمده است.
در مورد ساز چنگ که به عنوان یکی از سازهای نواحی کرمان نام برده شد باید گفت که این ساز نویع قیچک است با ابعادی که با نوع بلوچی آن متفاوت است. این ساز بیشتر در مناطق کهنوج، جیرفت و بردسیر نواخته می شود. شیرمحمد احمدی یکی از بزرگ ترین نوازندگان چنگ (قیچک) در ایران است که در بردسیر زندگی می کند. او یکی از نوابغ بزرگ موسیقی نواحی است که دارای استعداد فوق العاده ای در بداهه نوازی و شیرین نوازی است. در بردسیر دو کارگاه سازسازی برای ساخت چنگ وجود دارد که از جمله سازندگان مشهور آن می توان به شریف بردسیری و عزیزالله ناروئی اشاره کرد.
موسیقی مذهبی و تعزیه خوانی نیز در استان کرمان به صورت بکر و شاخص استفاده می شود. دکتر مسعودیه و جابر عناصری ضمن مشاهده نمونه های خطی نسخه های تعزیه که اکثراً مربوط به نیم قرن گذشته است و توسط مرحوم محمدتقی ارجمند، فرهنگی و تعزیه گردان مشهور کرمان و با خطی خوش نوشته شده، اذعان داشتند که یکی از بکرترین و دست نخورده ترین نمونه های نسخه خطی در ایران است. مهم ترین مناطق تعزیه در استان کرمان، نیز در بخش رابفر ، هوتک، چترود و جوپار است. در مراسم تعزیه خوانندگان با صدای بسیار رسا و دلنشین و با تسلطی کامل بر ردیف موسیقی ایران، اشعار خود را می خوانند. سازهای تعزیه سفرنا و دفهفل است و طبق روایات و اسناد موجود ریتمف اجرایی و ملودی ها بیشتر از ۱۵۰ سال دست نخورده باقی مانده است. ریتم دهل ها دو ضربی و گاهی سه ضربی ساده و حماسی است. در کنار نمونه های مختلفی که از موسیقی کرمان ذکر شد موسیقی قالیبافخانه کرمان نیز از ارزش زیادی برخوردار است. مشهورترین ترانه قالیبافخانه های کرمان یشکی دفشکی است که به علت زیبایی اکثر کرمانیان ملودی آن را حفظ دارند. با توجه به مقبولیت هنر موسیقی در نزد کرمانیان و استقبال خارج از وصف آنها از جشنواره ها و رویدادهای این هنر والا، پیش بینی می شود که در آینده شاهد پیشرفت چشمگیر دیگر کرمانیان در این هنر باشیم.
شهین فرتوزی
